*يك

بیست و هشتمین دوره جشنواره بین المللی فیلم فجر، امسال از پنجم تا پانزدهم بهمن 1388 برگزار شد ؛ و برای نخستین بار، دبیری آن به فردی خارج از مدیریت بنیاد سینمایی فارابی و معاونت امور سینمایی سپرده شده بود، مهدی مسعودشاهی.
 از یک نظر، این می تواند فکری حساب شده برای جشنواره ای در قدمت جشنواره فیلم فجر باشد، زیرا دیگر تمامی مسئولیت ها و مشکلات سینمای ایران بر دوش دبیر سنگینی نمی کند و دبیر جشنواره ، می بايد تنها پاسخگوی مسائل مرتبط با جشنواره باشد؛ در گذشته اما چنین نبود؛ مسائل درون سینمای ایران به تمامی با جشنواره و مشكلات اش در می آمیخت و همواره خلط مبحث پیش مي آمد... ابتکار امسال برگزارکنندگان ؛ به شرطی که دبیر جشنواره ، پاسخگوی موضوعات ، و تمامی مسائل و حواشی جشنواره  باشد؛ اقدامی درست و سنجیده بود.
(شايان ذكر است كه پس از جشن خانه سینما، این دومین مراسم و جشنواره سینمایی سالانه است که مدیریت متمرکز و واحد را در برگزاری یک رویداد فرهنگی بزرگ پیشنهاد و اجرا  می کند؛ و قطعا فايده هايي خواهد داشت ...)

*دو 

 از منظر کمیت بخش ها؛ شاخه ها و گروه های نمایشی، این دوره جشنواره ، یک رکورد از خود به جای گذاشت. دسته بندی جشنواره به 18 گروه و شاخه؛ و برگماردن هیات انتخاب و داوری برای اغلب آن ها و به تبع آن ، اهدای جوایزی بیشتر به آثار، راهی بود که برای "جذب حداکثری" مخاطبان و صاحبان  فیلم ها در نظر گرفته شده بود؛ اما مانند همیشه ، اقبال با فیلم های ایرانی بود که در چند بخش از جمله "مسابقه سينماي ايران" ، "مسابقه اول و دوم" ، "خارج از مسابقه" (و "جهت اطلاع"!) گوی سبقت را از دیگر بخش های جشنواره ربود ؛ و آنقدر تعداد سورپریزهای جشنواره (یا همان      فیلم های توقیفی) زیاد بود که توجه کلی و عمومی به این آثار جلب شد! در بخش "مسابقه سینمای ایران"؛ 28 فیلم پذیرفته شده بود؛ یک فیلم ؛ شکلات داغ (حامد کلاهداری) ، چند روز مانده به جشنواره از این بخش خارج شد، یکي دو فیلم که اعلام شده بود؛ مثل  پسر آدم، دختر حوا (رامبد جوان) اصلا به نمایش در نیامد! و پس از جشنواره ، بويژه همين يكي ، اعتراض تهیه کننده اش را در پی داشت ... ؛ و الباقی نیز با جابجايي هايي و تغییراتی كلي يا مختصر ، در باکس های پیش بینی شده (به روال هر ساله جشنواره فجر) در طول برگزاری جشنواره، به معرض دید مخاطبان گذاشته شد.
البته سه فیلم به رنگ ارغوان ) ابراهیم حاتمی کیا )، تسویه حساب (تهمینه میلانی) و ملک سلیمان (شهریار بحرانی) نیز از بازمانده های دوره های گذشته جشنواره فیلم فجر به حساب مي آمدند، دو فیلم اول ، كه اصلا جزو فیلم های توقیفی بودند!

*سه

کمیت بخش "فیلم های اول و دوم" هم در نوع خود مثال زدنی است، حضور 26 فیلم در این بخش، نشان می دهد که سینمای ایران، به شکل بالقوه، نیروی تولیدی عظیمی را در درون خود نهفته دارد و نام های تازه ای به این خیل افزوده خواهند شد و يا شده اند. اما نکته در آن جاست که هر چقدر این کمیت، نقطه اتکايي در شناخت ، و اعلام حضور نسل جدید فیلمسازان ایرانی باشد، نگرانی هایی را هم دامن می زند؛ که از جمله  کمترین اش این است :
"آیا سینمای ایران ظرفیت های نمایشی لازم را برای ورود این تعداد فیلمساز، آماده کرده است؟!"
اما از میان این 26 عنوان فيلم ، می توان از آثار این فیلمسازان یاد کرد؛ بهرام بهرامیان (آل)، مهدی نادری نجف آبادی ( بدورد بغداد)، سیاوش اسعدی ( حوالی اتوبان) و جلیل سامان ( زندگی) که امیدهایی را برای سینمای ایران و آینده اش پدید می آورند و باید منتظر آثار بعدی شان بود.

*چهار

در کاتالوگ جشنواره ، از 9  فیلم به عنوان "خارج از مسابقه" یاد شده است؛ که صد سال به این سال ها ( سامان مقدم ) ؛ بیشترین عطش را برای دیدن ؛ بین مخاطبان برانگیخت ؛کمترین اش هم برای یوسف پیامبر(ع) (فرج ا... سلحشور) بود که در صبح روز پایانی در سینمای رسانه ها به نمایش در آمد و بجز عوامل فیلم، بیننده دیگری نداشت.
اما در کنار این 9 فیلم، چند فیلم دیگر هم بودند که در کاتالوگ جشنواره، نامی از این آثار به میان نیامده بود ! ولي در جدول برنامه های "سینمای رسانه ها" گنجانده شده ؛ و عجيب آن كه اين آثار بیشترین بازتاب ها را در پي داشتند؛ بازتاب هایی به مراتب بیشتر از آثار مسابقه سينماي ايران و دیگر فیلم های جشنواره امسال.
از مسئول روابط عمومی جشنواره سوال شد، این فیلم ها در چه بخشی قرار دارد؟! گفت: "جهت اطلاع" !  (هر چند در جدول هم به عنوان "نمایش ویژه"، می توانستی ردی از این فیلم ها بگیری ! (آثاري مثل آتشکار (محسن امیریوسفی)، هیچ (عبدالرضا کاهانی)،  زمهریر (علی روئین تر) ؛ كه هر یک به دلایلی مورد توجه مخاطبان جشنواره  قرار گرفتند؛ از اين دست بودند و حتي  برگزاری نشست برای فیلم آخر، جنجال هایی را در پی داشت. نکته عجیب، آن جا بود که نمایش این آثار ، خارج از قواعد جشنواره و    برنامه ریزی های اعلام شده ، صورت گرفته بود و عجیب تر آن که برای زمهریر ، نشستی هم ترتیب داد شد، که از هیچ قاعده ای پیروی نمی کرد!

*پنج

اغلب رسانه های گروهی و مطبوعات، این دوره جشنواره را " جشنواره رفع توقیفی ها" نام گذاری کرده بودند؛ و جالب آن که ، خود مسئولان جشنواره هم به این فیلم ها، بیشتر رغبت نشان داده و می دادند ؛ چه در برنامه ریزی و جدول بندی نمایش ها، چه در انتخاب ها و اهدای جوایز!
 به رنگ ارغوان البته مهم ترین فیلم توقیفی جشنواره بود که پس از پنج سال محاق ؛ توفیق بسیار زیادی کسب کرد ؛ و می توان گفت که این دوره جشنواره، جشنواره به رنگ ارغوان بود زيرا در ابعادي كلان به اين فيلم توجه شد و حتي مقررات جشنواره در مورد آن ناديده گرفته شد و ... ؛ به طوری که مثلا نشريه روزانه جشنواره هم در شماره 13 خود ، تیتر زده بود:  "سیمرغ بیست و هشتم ، ارغوانی شد".
به رنگ ارغوان منهای دریافت جوایز بخش بین الملل؛ سیمرغ بهترین فیلم ، بهترین کارگردانی و بهترین فیلمبرداری، پلاک جشنواره و سیمرغ زرین نگاه ملی را هم از آن خود کرد تا هم از سازندگان اش به طور كامل دلجویی کافی شود ؛ و هم اين كه سرانجام از توقیف چند ساله به در آید و ... .

*شش

اما در اين دوره جشنواره ، تنها به همین تعداد فیلم و اثر ایرانی بسنده نشده بود، "مسابقه آثار بلند ویدیوئی" و "کوتاه ویدیویی" از دیگر بخش های جشنواره امسال بود که می توانستی از وضعیت بخش های دیگر فعال در حوزه تصویر، خبری بگیری ؛ در بخش "مسابقه آثار بلند ویدیویی"؛ 22 فیلم ؛ و در "بخش کوتاه ویدیویی" ؛  19 فیلم کوتاه شرکت داشتند، که غالبا مورد توجه سازندگان خود آثار بودند تا مخاطبان حرفه ای جشنواره!
نکته حائز اهمیت، اما آن جا بود که هیات داوران این بخش، به رغم حضور 22 فیلم بلند، هیچیک از آثار را به عنوان بهترین فیلم این دوره معرفی نکردند!
(این هم خطایی است که برخی داوران جشنواره ها در ايران ، مرتب تكرارش می كنند ! قرار نیست هیات داوران، تکلیف جریان فیلمسازي را روشن کند؛ آنان باید از میان 22 فیلم فوق،  بهترین اش را انتخاب و معرفی می کردند ! همین.)

*هفت

"چشم واقعیت،مسابقه آثار مستند بلند" و "چشم واقعیت؛ مسابقه آثار مستند نیمه بلند و کوتاه" و "نقش خیال؛ مسابقه آثار پویانمایی" دیگر بخش های صرفاً ایرانی جشنواره  امسال بودند؛ در بخش اول ؛ 14 فیلم ، در بخش دوم ؛ 21 فیلم و در بخش پویا نمایی 31 فیلم دیگر از تولیدات فيلمسازان ایراني به نمایش در آمد.
امسال تقریباً به شکلی جدی، می توان گفت که این بخش ها تزئینی بودند و کمترین بازخورد و توجه را برانگیختند! زيرا تمامی انرژی های امسال جشنواره فیلم فجر بر بخش فیلم های بلند ایرانی متمرکز شده بود ؛ و با وجود آن که در سالن رسانه ها، سانس هایی را برای عرضه و اکران این آثار اختصاص داده بودند، اما غالباً (منهای یکی دو نمایش در بخش مسابقه آثار بلند ویدیوئی) هر کدام از نمایش ها با سالن خالی (و يا با يك تماشاگر)  روبرو بود.
طبعاً مسئولان جشنواره فجر می توانند با گماردن دبیرهایی ویژه برای هر یک از این بخش ها، برنامه ریزی هایی را تدارک ببینند و توجه ای همگانی به شاخه های دیگر جشنواره بوجود بیاورند. این بخش هاي جشنواره ، حتي در دیگر سالن های نمایش دهنده نیز با سستی و رخوت همراه بود؛ طبیعی است وقتی که همه توجه ما به سوی "سینمای حرفه ای" و مسائل مرتبط به آن است؛ سوی آماتوری سينما و کمتر شناخته شده آن ، مغفول بماند.

*هشت

تقدیر از پنج فعال حوزه سینما در این دوره جشنواره از نكات قابل ذكر است ؛ از مرحوم امیر قویدل و آقایان اسحاق خانزادی و محمد تقی پاک سیما و داریوش ارجمند تا رضا برجی . همچنین هیات انتخاب و داوران "مسابقه مواد تبلیغی" هم در کاتالوگ جشنواره معرفی شده بودند، اما هیچ اثری از آثار به داوری گذاشته شده، نبود! درست مثل معرفی هیات داوران "مسابقه بین الادیان" و آثاري که باید معرفي مي شدند ؛ و اما ... !
طبق اعلام رسمی، قرار بود 75 شرکت خارجی هم در "بازار فیلم" حضور یابند و در کنار 29 شرکت ایرانی ، بازار فیلم این دوره جشنواره را رونق بخشند؛ اما  مانند همیشه ، پس از آن، نه آماری دقیق از شرکت ها داده شد، و نه خبری از داد و ستد این بازار فرهنگی منتشر گردید! البته امسال به علت در کنار هم قرار گرفتن "بازار فیلم" و "سینمای رسانه ها"، رفت و آمد ها فراوان می نمود ، اما .. ؛ به هر حال امیدواریم ماحصل آن برای سینمای ایران مثبت بوده باشد.

*نه

بخش های بین المللی جشنواره فیلم فجر نيز، چون سال های گذشته دایر بود، "جام جهان نما، مسابقه سینمای بین الملل" با 15 فیلم ؛ البته یک فیلم ؛ مصطفی شوکای (ساتیبالدی ناری مبتوف) در خارج از مسابقه ؛ و سه فیلم ایرانی به رنگ ارغوان، طهران ، تهران و ملک سلیمان هم در جمع این 15 فیلم حضور داشتند؛ و 13 فیلم کوتاه نيز در بخش "مسابقه بین الملل کوتاه " حضور بهم رسانده بودند.
بخش دیگر جشنواره "در جست و جوی حقیقت و عدالت" بود که با 12 فیلم تنظیم و تكميل  شده بود، دو فیلم تبعیدی در ماه (لی هی جون) و روز سیزدهم (یان هیگینز و دومینیک هیگینز) خارج از مسابقه و فیلم های ایرانی یوسف پیامبر(ع) و بیداری رویا ها (محمدعلی باشه آهنگر) نیز جزو این 12 فیلم بودند ؛ 12 فیلمی که انگار با همان وسواس عنوان "سینمای معناگرا" در این بخش حضور داشته و یا شرکت داده شده بودند!
"سینمای سلطه گری" عنوان تازه ای در بیست و هشتمین دوره جشنواره بین المللی فیلم فجر بود با 14 عنوان فیلم ؛ که فیلم های جدید و قدیم را شامل می شد دو فیلم ایرانی زمزمه بودا (حسین قاسمی جامی) و بدورد بغداد (مهدی نادری) هم در میان این 14 عنوان جاي گرفته بودند.
نمایش "فیلم های داستانی روز" با ده فیلم ، نمایش "فیلم های مستند روز" با 14 فیلم، "جشنواره جشنواره ها" ( فیلم کوتاه) با 12 فیلم ؛ "جشنواره جشنواره ها"          ( فیلم بلند) با 9 فیلم ، "سینمای کشورهای اکو"با 16 فیلم ، و بخش "مسابقه آسیا" با 13 فیلم از دیگر بخش های جشنواره بیست و هشتم بودند؛ البته دو فیلم ایرانی در مسابقه سینمای آسیا نیز با فیلم های دیگر به  رقابت پرداختند.
 مجموعا می توان گفت: که بخش بین المللی جشنواره فيلم فجر ؛ به دلایلی چون "عدم حضور نمایندگان رسانه ها و مطبوعات خارجی" ؛ "عدم حضور نمایندگان فیلم ها و يا سينماگراني كه آثاري از ايشان به  جشنواره دعوت شده است و يا حضوري انتخابي داشته  و دارند" ، و از آن سو ، "دعوت از افراد گمنام و بدون سابقه ای قابل توجه برای داوری  فیلم ها" و ... ؛ و البته "فوکوس کامل خود جشنواره روی بخش مسابقه سالانه فیلم های ایرانی"، از اهمیت یک جشنواره بین المللی برخوردارد نیست ؛ و این ظرفیت جشنواره ، تا حد بسیار زیادی نادیده گرفته شده است ! و گویا فقط قرار است كه  تنها  بخش هایي با عنوان بین الملل ، در جشنواره و در جداول نمایش ها فیلم ها گنجانده شود.
جالب آن كه نمایندگان مطبوعات و رسانه های داخلی نیز تمایلی به دیدن فیلم های بخش بین الملل ندارند ! و يا خود سازمان دهندگان جشنواره ، كه با تبعید فیلم ها به سالن های ویدئوئی، همان اندک نمایش های جدول سینمای رسانه ها را نیز کم رنگ و کم اهمیت جلوه می دهند! گو آن که ، سنت اختصاص جوایزی از همین بخش ها ، به        فیلم های ایراني (بویژه امسال که فیلم به رنگ ارغوان میداندار جوایز بود ؛ و پنج سال هم از سال ساخت اش مي گذشت!) جدیت بخش بین الملل جشنواره فجر را بیش از پيش کاهش داده است و می دهد.

*ده

سینماهای نمایش دهنده امسال جشنواره ، متشکل از شش پردیس سینمایی با 17 سالن ؛ و چهار سالن سینمای مجزا ، و اختصاص مرکز همایش های برج میلاد به رسانه ها و نمایندگان اش و البته سالن های دیگری که اختصاص به نمایش فیلم های جشنواره برای اصناف و غیره داشت، سالی پر تراکم را گذراند. البته سانس ها ، اغلب از ظهر به بعد آغاز می شد و به طور متوسط هر سالن پنج فیلم را در طول یک روز به نمایش     می گذاشت ؛ به رغم این گستردگی ، اما تنها چند سانس از فیلم های ایرانی بود که توجه ای ویژه از مخاطبان و دوستداران سینما را جلب کرد ؛ و بویژه فیلم های خارجی و مستند با عدم و يا با استقبالی بسیار ضعیف روبرو بود.
نکته دیگر قابل ذکر جشنواره امسال ، اختصاص نمایش هایی از فیلم های ایرانی در بعضی از شهرستان ها بود که با عنوان جشنواره فیلم فجر در چند شهر برگزار شد و به تبع وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم ، بازخوردهایی متفاوت در پی داشت.

*يازده

با وجود آن که هر سال فرصت زیادی تا برگزاری دوره ی آتی جشنواره، در اختیار نهاد برگزار کننده است، اما امسال هم ، همه چیز به اصطلاح در دقیقه  نود رقم خورد و   هیات های انتخاب و داوری تا ثانیه های پایانی معرفی نشدند و یا وقتی معرفی شدند که نظم و انضباط جشنواره دستخوش پرسش و سوال شده بود! حضور نیافتن همگی اعضای هیات داوران برروی سن در مراسم پایانی هم مزید بر علت شد تا شایعاتی در این زمینه دامن زده شود. به نظر می رسد که برگزارکنندگان امسال جشنواره فيلم فجر در زمینه انتخاب اعضای هیات های داوری و انتخاب ، وسواسی فوق العاده مثال زدنی داشتند ؛ زیرا منهای کسانی که پیش از آغاز جشنواره اعلام کردند برای داوری فراخوانده شده و به دلایلی نتوانسته اند در جشنواره حضور داشته باشند؛ اغلب آن هایی هم که انتخاب شدند ، حضوری مضاعف در جشنواره داشتند!  از جمله حبیب کاوش ، عضو هیات انتخاب که خودش با فیلم محفل ایکس در بخش خارج از مسابقه حضور داشت؛ تا علی معلم ، عضو هیات داوری بخش مسابقه سینمای آسیا که فیلم آل اش در دو بخش شرکت داده شده بود تا شهریار بحرانی که هم در هیات داوران مسابقه فیلم های اول و دوم داور بود ؛ و هم در بخش مسابقه سینمای ایران و مسابقه سینمای بین الملل،       فیلم اش حضور داشت ؛ تا تهمینه میلانی که تسویه حساب اش در بخش مسابقه سینمای ایران بود و خودش داور بخش بین الملل ؛ تا قاسم قلی پور که در هیات داوران مسابقه آثار ویدیوئی حضور داشت و آسمان آبی اش در بخش مسابقه آثار مستند شرکت داده شده بود ؛ تا داورانی که در دو جا مسئولیت داوری و انتخاب داشتند:
 جهانگیر الماسی ؛ عضو هیات انتخاب مسابقه سینمای بین الملل و هیات داوران مسابقه آثار ویدیوئي.
محسن علی اکبری؛ عضو هیات انتخاب و هیات داوری مسابقه سینمای ایران .
بهمن حبشی ، عضو هیات انتخاب سینمای ایران و هیات داروان مسابقه فیلم های اول و دوم .
 مهناز مظاهری ؛ عضو هیات انتخاب و داوری مسابقه فیلم های ویدیویی.
 و البته حضور نام هایی از حوزه های غير سينمايي که چندان ارتباطی با سینما نداشتند، در هیات های داوری و انتخاب! كه سويه تخصصي جشنواره را تحت الشعاع قرار مي داد و ...

*دوازده

مطابق معمول اين سال ها، امسال هم غالب حرف و حدیث ها ، روی انتخاب های بخش مسابقه سینمای ایران متمرکز بود و تعداد منتقدان به جوایز هم کم نبود. گو آن که جا به جایی هاي دو سه جایزه هم خودش، حرف و حدیث هایی را در پی داشت و ...
جشنواره امسال، در یک کلام ، در "کمیت گرایی ای" همه جانبه خلاصه شده بود، مثلا یکی اش همین اختصاص بیش از سي جایزه ریز و درشت به بخش مسابقه سینمای ایران بود ؛  يا تقدیر از سه کارگردان و اختصاص یک سیمرغ به حاتمی کیا در بخش بهترین کارگردانی ! ( در اين بخش چهار جايزه داده شد و فقط به يك نفر بي اعتنايي شد و طبعا انتخاب بهترين كارگردان معنايي نداشت !) كه نشان می دهد تصمیم گیران ؛ از مسير برگزاری جشنواره اي با  انتخاب بهترین ها و کیفیت بخشیدن و الگو سازی؛ به سمت یک گرایش لفظی سوق يافته و چرخیده اند؛ یعنی جذب حداکثری! اما همین اصطلاح که این روزها بسیار زیاد نقل محافل است؛ و انگار قرار بود در جشنواره رضايت طيف بيشتري از سينماگران را جلب كند ؛ در نهايت و به طور کلی در کلیت و روند جشنواره ، گرایش ها ، انتخاب ها و نامزدها دیده نشد ! تقسیم جوایز اصلي بین دو فیلم سال های قبل ،  یعنی بين  به رنگ ارغوان و ملک سلیمان نشان می دهد که همین جشنواره و آثارش هم ، چندان مورد قبول طیف برگزارکنندگان اش نبوده و تا رسیدن به یک جشنواره فراگیر و همه جانبه، انگار هنوز باید صبر زیادی داشت و هنوز باید خيلي منتظر بود.

** و در آخر

ضمنا ؛ اقدام مدیر عامل بنیاد سینمایی فارابی در کناره گیری اش از دایره انتخاب های   شب واقعه ؛ فیلمي كه قبل از مدیريت او در فارابي ، توسط وی تهیه شده بود ؛ از نکات شایان تحسین  در بيست و هشتمين دوره جشنواره فيلم فجر بود.

نگارنده: رضا درستكار